Kimyada B simgesiyle gösterilen bor elementinin atom numarası 5, atom ağırlığı 10,811’dir. Bir ametal olan, yani metal özellikleri taşımayan bu element doğada hiçbir zaman serbest halde bulunmaz. Genellikle göllerin ya da iç denizlerin kurumuş yataklarında rastlanan tinkal (boraks), kernit ve kolemanit gibi borat minerallerinin bileşiminde, ayrıca bazı sıcak su kaynaklarında borik asit halinde bulunur. Bor bileşikleri çok kararlı olduğundan, elementi katışıksız olarak elde etmek çok güçtür. Cevherlerindeki öbür elementlerin ayrılması ve bor bileşiklerinin indirgenmesiyle elde edilen bor, yaklaşık 2.000°C’de eriyen çok sert, koyu kahverengi bir toz görünümündedir.
Bor, bitkilerin sağlıklı gelişmesi için gerekli olan temel elementlerden biridir. Topraktaki bor bileşikleriyle alınan ve bitki dokularında çok az miktarda bulunması yeterli olan bu elementin eksikliği çeşitli bitki hastalıklarına ve verim düşüklüğüne yol açar. Bor ve bor bileşiklerinin sanayide de önemli bir yeri vardır. Örneğin çeliğin bileşimine katılan bor ürünün sertliğini büyük ölçüde artırır. Üstelik bor atomları kolayca nötron soğurduğu için, bor çelikleri nükleer enerji santrallarındaki kontrol çubuklarının yapımında da kullanılır. Ayrıca roket yakıtı olarak da bor bileşiklerinden yararlanılır.
Ticari açıdan en önemli bor bileşiği sodyum tetraborat yapısındaki borakstır. Bu bileşik doğada tinkal cevheri halinde oldukça bol bulunur. Sanayide kullanılan boraks ise tinkal ya da kernit minerallerinin sıcak suda çözündürülüp kristalleştirilmesiyle elde edilir. Eskişehir’in Seyitgazi ilçesindeki Kırka tinkal yatakları ile Kütahya’nın Emet ilçesindeki kolemanit yatakları dünyanın en büyük bor yataklarıdır ve dünyadaki bilinen bor rezervinin yaklaşık yüzde 75’i Türkiye’de bulunur. Buna karşılık dünya boraks üretiminin en büyük bölümünü ABD’nin California eyaleti karşılar. Ayrıca Hollanda, Japonya, Avustralya, Çin ve Federal Almanya’da da önemli boraks yatakları vardır.
Boraks renksiz kristaller halinde bulunan katı bir bileşiktir. Yüksek sıcaklıklara kadar ısıtıldığında kabararak beyaz köpüklü bir kütleye, soğuyunca da renksiz, camsı bir katıya dönüşür. Tuzlardaki bazı metallerin varlığını belirlemek için laboratuvarlarda “boraks incisi” deneyi yapılır. Bu deneyde, çözümlenecek olan tuz öğütülmüş boraksla karıştırılır; platin telden yapılmış bir halka bu karışıma daldırılarak aleve tutulduğunda, halkanın içinde inci tanesi gibi camlaşmış, küçük bir boraks boncuğu oluşur. Bu boncuğun rengi tuzda hangi metalin bulunduğunu gösterir. Örneğin kobalt tuzları boraks incisini koyu maviye, krom tuzları ise yeşile boyar. Boraks eritildiği zaman metal oksitleriyle birleştiği için, kaynak ya da lehim yapılacak metallerin yüzeyindeki oksit katmanını temizlemek amacıyla da kullanılır.
Boraks ayrıca, hızlı sıcaklık değişikliklerine dayanıklı oldukları için laboratuvar ve mutfak kaplarının yapımında kullanılan borosilikat camlarının, örneğin payreks adıyla bilinen ateşe dayanıklı camların temel hammaddelerinden biridir. Sıcaklıktan etkilenmeyen kolayca çizilmeyen ve leke tutmayan yüzeyler elde etmek için de banyo küvetlerinin, dayanıklı ev aletlerinin, duvar ve yer karolarının camsı emaye kaplamalarında sırlama maddesi olarak gene borakstan yararlanılır. Bunlardan başka dokuma, dericilik ve kâğıt sanayilerinde, sabun yapımında ve kullanma sularının sertliğinin giderilmesinde de boraks kullanılır.
Borakstan sonra en önemli bor bileşiklerinden biri olan borik asit, boraks çözeltisine sülfürik asit ya da hidroklorik asit eklenmesiyle elde edilen çok zayıf bir asittir. Toz halindeki borik asit ya da ticaretteki adıyla asit borik tıpta antiseptik (mikrop öldürücü) olarak, sudaki çözeltisi ise göz damlalarının ve banyolarının hazırlanmasında kullanılır.
Boraksın Çeşitli Kullanım Alanları
Temizlik
Antiseptik, antibiyotik ve antifungal özellikleri olan boraks, doğal bir dezenfektan maddedir. Temizlik amaçlı kullanıldığında birden fazla şekilde değerlendirilir. Hem koku giderme, hem derinlemesine temizleme özelliği olmakla beraber; mantar ve küf oluşumuna karşı da birebirdir. Boraks uzun yıllardır ev temizliğinde doğal bir seçenek olarak yaygın şekilde kullanılır. Güçlü bir mikrop öldürücüdür. Özellikle son yıllarda kimyasal temizlik ürünlerinin insan sağlığına olumsuz etkilerinden kaçınmak isteyenler, doğal temizlik ürünlerine yönelmeye başladı. Boraks da bu açıdan, yeniden tercih edilen bir ürün haline geldi.
Boraks, marketlerde satılan etkili kimyasal temizleyiciler kadar güçlü olmasıyla bilinmektedir. Üstelik makul seviyede kullanılırsa, insan sağlığına zarar vermez, herhangi bir yan etkisi olmaz.
Çamaşır ve bulaşık temizliğinde, bahçe temizliğinde ve daha birçok alanda boraks gönül rahatlığı ile kullanılabilir.
Deterjansız Bulaşık Temizliği
Bulaşık makinelerinde kullandığımız deterjanlar ya da el deterjanları; hepsinde sindirim sistemimizi olumsuz etkileyecek, kronik hastalıklara fırsat verecek kadar etkili kimyasallar mevcut. Bu durumda yapılacak en iyi şey, doğal bir bulaşık temizleyicisi elde etmek. Borakslı tarifimizi herkes evinde kolaylıkla uygulayabilir. Bu tarif, doğal olduğu için, diğer deterjanlardaki gibi köpük oluşmasını beklememelisiniz.
Boraksla Bulaşık Temizleyicisi: 1 su bardağı boraks, 1 su bardağı çamaşır sodası, portakal- limon ve biberiye yağını karıştırın. Bu karışımı bir litre suyun içerisinde kullanabilirsiniz. Durulamak için sirkeli su kullanmanızı tavsiye ederiz.
Doğal Sıvı Deterjan: Bir bardak kaynar suyun içine, 1 bardak zeytinyağlı sabun tozu, 1 yemek kaşığı boraks ve 1 yemek kaşığı karbonat eklenir. Uygun bir tencerede kısa bir süre kaynatıldıktan sonra jelimsi bir kıvama ulaşması gereken karışım, cam bir kaba aktarılır. Camda saklanması sağlık açısından daha iyidir. Bu karışımla yıkadığınız bulaşıkları, elma sirkeli su ile durulamanızı tavsiye ederiz.
Bulaşık Makinesine Deterjan: Makinenizin deterjan gözüne 1 yemek kaşığı boraks, limon yağı ve limon tozu ekleyip çalıştırabilirsiniz.
Önemli not: Boraks, bulaşık makinesinde kullanıldığında kalıntı bıraktığı için tercih edilmemektedir. Bu sebeple genelde elde yıkamalarda borakslı karışımlar kullanılıyor.
Deterjansız Çamaşır Temizliği
Marketlerde satılan binbir çeşit çamaşır yıkama ürünü hem oldukça pahalı, hem de sağlığımızı olumsuz yönde tehdit ediyor. Gelin çamaşırlarınızda sağlıkla fark yaratın. Elde yıkanan çamaşırlarda boraksı arap sabunu ve de limon tuzu ile karıştırıp kullanabilirsiniz. Hepsi aynı miktarda, 1 çay bardağı ölçüsünde olabilir. Çamaşırlarınızı bu karışımı eklediğiniz suyun içerisinde yıkayabilirsiniz. Eğer boraksı çamaşır makinesinde kullanmak isterseniz, deterjan koyma yerine bir ölçü boraks eklemeniz yeterli olacaktır.
Çamaşır makinenize dört dörtlük doğal bir deterjan hazırlamak isterseniz, tarifimiz şöyle:
Büyük bir bidona, doğal bir sabunu rendeleyin. Ardından 3 ya da 4 su bardağı boraks ve aynı miktarda çamaşır sodası ekleyin. Bidonun kapağını kapatıp sıkıca çalkalayın. İyice karıştığından emin olana kadar, çalkalamaya devam edin. Deterjanınız, kullanıma hazır.
Deterjansız Halı Temizliği
Halılarınızın kolayca tertemiz olmasını istiyorsanız, borakslı tarifimizi denemelisiniz. Bir kova ılık suyun içerisine 2 kaşık boraks ekleyin ve karıştırın. Halınızı bir bez ya da fırça yardımıyla iyice silin. Temizlik bittikten sonra halınızı açık havada kurumaya bırakın.
Deterjansız Yüzey Temizliği
Boraksı, yer ve diğer yüzeylerin temizliğinde de ekolojik ve ekonomik bir seçenek olarak değerlendirebilirsiniz. 1 su bardağı boraks ile 1 su bardağı çamaşır sodası ve beyaz sirke karıştırılır. İsteğe göre sevdiğiniz hoş kokulu doğal yağlardan da bu karışıma ekleyebilirsiniz. Yüzeylerde sünger ya da fırça yardımıyla kullanılabilir.
Bunun yanı sıra çamaşır sodası ile karıştırılan boraksı, banyo yüzeylerinde, küvet, klozet ve lavabolar gibi sert yüzeylerde de kullanabilirsiniz. Silme işleminin ardından yüzeyleri suyla durulamalısınız. Boraks, banyo fayanslarına zarar vermez. Aksine güçlü hijyen sağlamak için iyi bir seçenektir.
Boraksla Parlat, Temizle, Yenile!
Boraksla temizlik, her koşulda mümkündür. Nemli bir bezin üzerine boraks koyarak hemen hemen tüm temizlik işlerinizi halledebilirsiniz. Alüminyum tavalar ve tencereler, porselenler, buzdolabının ve fırının içi, panjur ve pimapenler, hasır ve plastiklerin temizliğinde borakstan faydalanabilir, güvenli hijyen sağlayabilirsiniz.
Haşerelerle Mücadelede Boraks
Boraks yalnızca ev temizliğinde değil, böceklerle mücadelede de etkilidir. Eğer evinize böcek girmesini engellemek istiyorsanız, yuva önlerine ya da böceklerin bulunduğu bölgelere boraks koyunuz. Boraks, böceklerin evinize girmesini engelleyecektir. Şayet, amacınız evinize girmiş olan böcekleri zehirlemekse, patates ya da yumurta gibi gıdaları haşlayıp, biraz boraksla karıştırınız. Daha sonra böceklerin bu gıdalara ulaşabileceği noktalara bırakınız. Aynı yöntemi fareler için de uygulayabilirsiniz. Fareler, özellikle hamurlu gıdaları sevdikleri için unlu- hamurlu tip gıdaların içine boraks koyarak, onlardan kurtulabilirsiniz.
Kozmetik
Boraksın kullanım alanları oldukça çeşitlidir. Örneğin kozmetik alanında kremlerin ya da losyonların kıvamlarını artırmak için kullanılmaktadır. Çoğunlukla piyasada bulunan kozmetik ve kişisel bakım ürünlerinde boraks bulunmaktadır. Boraks yapısı gereği iyi bir temizleyici olduğu için el sabunlarında da kullanılır. Kozmetik sektöründe, boraksın temizleyici özelliğinden de yararlanılır. Cildi ölü hücrelerden arındırmak, yağlı ciltleri tedavi etmek ve sivilce oluşumunu engellemek için ürünlerde borakstan faydalanılmaktadır. Birçok yüz temizleyicide yer alan peeling özelliği, boraks sayesinde oluşturulmaktadır.
İnşaat Sanayisi
Boraks inşaat sanayisinde kullanılır. Çimento hazırlığında borakstan yararlanılarak daha sağlam bir form elde edilmektedir.Boraks saflaştırılırken her yıl büyük miktarlarda katı atık ortaya çıkmaktadır. Bunların muhafaza edilmesi ya da değerlendirilmesi oldukça güçtür. Yapılan araştırmalar, boraks atıklarının kil minerali ile aynı bileşenleri içerdiğini, hafif bir puzolanik karakter taşıdığını ortaya koymuştur. Böylece atık malzemenin çimento yapımında kullanılabilirliği gündeme gelmiştir. Özetle, bu konuda yapılan tüm araştırmalar boraks katı atıklarının diğer yapı malzemelerinde kullanıldığı gibi, harç ve beton içerisinde çimentolu bağlayıcılarla beraber değerlendirilmesinin mümkün olduğunu söylüyor.
Böylece atık maddelerin çevre ve insan sağlığını tehdit eden etkisinin azalması da hedeflenmektedir.
Boraksın Kullanıldığı Diğer Alanlar
Boraks yukarıda saydığımız alanların dışında; boyalarda, porselen minelemekte, kolada, yapıştırıcılarda, tekstil boyacılığında, matbaacılıkta, kırılmaz bor silikat camının imalatında ve bazı el işlerinde de kullanılır. Az miktarda boraks bitkilerin gelişimi için faydalıyken, çok miktarda kullanımında bitkileri öldürebilir. Bu yüzden, bitki ilacı olarak da değerlendirilmektedir. Bunlara ek olarak toprak bakımında, verimsiz toprak gibi sorunlarla karşılaşıldığında borakstan yararlanılır.