Karahanlılar Devleti; 840 yılında Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi gibi Türk boylarının bir araya gelmesiyle Orta Asya’da kurulan ilk Türk – İslam devletidir. Karluk yabgusu Uygurların siyasi karışıklıklar içerisinde olmasından yararlanarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Başkentleri Balasagun şehridir. Bazı tarihi kaynaklarda Karahanlılar devleti, “İlekhan Krallığı” olarak geçer. Bulunan maden paraların birçoğunda tipik “İlek” sözü vardır.
Karahanlıların ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han‘dır. Devleti Türk töresine uygun ikili teşkilata göre yönetmiştir. Karahanlılar ilk olarak Samanoğulları ile mücadele etmişlerdir. Bu mücadeleler esnasında Karahanlılara sığınan Samanoğulları Devleti hanedanından Nasr isimli biri Satuk Buğra ile dostluk kurarak onun müslüman olmasını sağlamıştır. Satuk Buğra Han, Müslüman olunca Abdülkerim adını almıştır. Bir süre sonra devletin başına geçen Satuk Buğra Han 900 yılların başlarında İslamiyet’i resmi din olarak kabul etmiştir. Devlet en güçlü dönemini Yusuf Kadir Han zamanında yaşamıştır.
Karahanlılar, Gazneliler ile ittifak kurarak Samanoğulları devletine son vermişlerdir. Maveraünnehir bölgesine hakim olan Karahanlıların bir müddet sonra Gazneliler ile arası açılmıştır. Gazneliler ile yapılan mücadeleyi kaybeden Karahanlılar hanedan üyeleri arasında yaşanan taht kavgaları sonrasında 1042 yılında ikiye ayrılmışlardır.
Doğu Karahanlılar (1042-1211)
Merkezleri önce Balasagun sonra Kaşgar olmuştur. Selçukluların hakimiyetinde yaşamışlar 1211 yılında Moğol Karahitayları tarafından yıkılmışlardır.
Batı Karahanlılar (1042-1212)
Merkezleri önce özkent sonra Semerkant olmuştur. Devleti 1212 yılında Harzemşahlar yıkmıştır.
Karahanlılar devleti özellikleri
1. Orta Asya’da kurulan ilk Türk – İslam devletidir.
2. Türk – İslam kültürünün başlangıcı olmuşlardır.
3. Türk – İslam mimarisinin ve edebiyatının temelleri ilk kez bu dönemde atılmıştır.
4. İslamiyet’i kabul etmelerine rağmen Türklük özelliklerini korumaya çalışmışlardır. Türk kültürüne önem vermişler, Uygur alfabesini kullanarak Türkçeyi resmi dil ilan etmişlerdir. (Türk kültürüne önem vermeleri ve Türkçeyi resmi dil olarak kullanmalan ulusçuluk anlayışının bir göstergesidir. Ulusçuluk anlayışının olmasının en önemli nedeni devletin kuruculannın ve halkın Türklerden oluşmasıdır.)
5. İlk kez burslu öğrencilik sistemini uygulamışlardır.
6. Ribat adı verilen kervansarayları inşa ederek bölgelerinde ticaretin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.
7. Türk – İslam tarihindeki ilk medreseyi Semerkant’ta açmışlardır. (Burslu öğrencilik sisteminin görülmesi ve medreselerin devlet tarafından yapılması gibi gelişmeler sosyal devlet anlayışının olduğunun göstergesidir.)
8. Türk- İslam devletleri içerisinde ilk posta teşkilatını oluşturmuşlardır.
9. Semerkant (Şehirlerin Şahı), Buhara ve Kaşgar gibi şehirleri önemli bilim ve sanat merkezleri haline getirmişlerdir.
10. Yusuf Has Hacip, Kaşgarlı Mahmut, Ahmet Yesevi, Edip Ahmet gibi Türk – İslam aydınları bu dönemde yetişmiştir.