Büyük Hun İmparatorluğu yada Asya Hun İmparatorluğu olarak geçen ve M.Ö 220 tarihlerinde hüküm sürmüş Türk devletidir. Tarih sahnesine çıktıkları dönem kesin olarak belli olmayan Hunlar ile ilgili ilk bilgiler Çin kaynaklarında MÖ 2250’li yıllarda efsanevi şekilde geçmektedir. Çin kaynaklarına göre MÖ IV. yüzyılda Hunlar, Orhun ve Selenga nehirleri arasındaki ötüken bölgesi merkez olarak siyasi bir güç haline gelmişlerdir.
Hunlar ile Çinliler sürekli mücadele halinde olmuşlardır. Çinlilerin Hun akınlarını durdurabilmek amacıyla Çin Seddi’ni inşa ettikleri bilinmektedir. Fakat Türk devletlerinin güçlü olduğu dönemlerde Çin Şeddi yeterli olmamış, Türkler Çin ülkesinin iç bölgelerine kadar akınlar düzenlemişlerdir.
Asya Hun Devleti’nin özellikleri
1. Orta Asya’da kurulduğu bilinen ilk Türk devletidir.
2. En güçlü oldukları dönem Mete Han dönemidir.
3. Mete Han, Orta Asya’daki bütün Türk boylarını ilk kez bir devlet çatısı altında toplayarak Türk siyasi birliğini sağlamıştır.
4. Ordu teşkilatlanmasında dünyada ilk kez kullanılan Onlu Sistemi uygulayarak ordusunu düzenlemiştir.
5. Mete Han zamanında Çin yenilgiye uğratılarak vergiye bağlanmıştır.
6. İlk kez İkili Yönetim şeklini uygulamış ve Kurultay adı verilen danışma meclisini oluşturmuştur.
Teoman
Bilinen ilk hükümdarlarıdır. MÖ 220- MÖ 209 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Ötüken bölgesinde dağınık halde yaşayan Türk boylarını hakimiyeti altında toplamıştır. Çin üzerine seferler düzenlemiştir. Oğlu Mete Han’ın isyan ederek başlattığı iktidar mücadelesi sonrasında hayatını kaybetmiştir.
Mete Han
Babasına karşı giriştiği iktidar mücadelesini kazanarak MÖ 209- MÖ 174 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Mete Han döneminde Asya Hun Devleti en güçlü dönemini yaşamıştır. Mete Han Çin ile mücadeleye devam etmiştir. Yapılan savaşlar sonrasında Çin ile Hunlar arasında MÖ 200’de bir anlaşma imzalanmıştır. Anlaşmaya göre Çin her yıl Hunlara vergi verecek ve savaş tazminatı olarak yiyecek ve ipek verecekti. Bu anlaşma Doğu Asya tarihinde bilinen ilk resmi antlaşmadır. Mete Han yapmış olduğu seferler sonrasında ülkenin sınırlarını Büyük Okyanus’tan Hazar Denizi’ne, Sibirya’dan Himalayalara kadar genişletmiştir. Mete Han zaferleriyle Oğuz Kağan Destanına konu olmuştur.
Ki-Ok
Mete Han’ın ölümünden sonra oğlu hükümdar olmuştur. MÖ 174- MÖ 160 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Ki- Ok döneminde Çinliler ile ilişkileri geliştirmek amacıyla çalışmalar yapılmıştır. Daha sonra kötü sonuçlar meydana getirecek olan Çinli prenseslerle evlenme geleneği başlatılmıştır. Buna bağlı olarak Hun ülkesinde iç karışıklıklar ve isyanlar artmaya başlamıştır.
Ki- Ok’tan sonra başa geçen Ho-Han- Yeh ve Çi- Çi dönemlerinde taht kavgaları ve iç karışıklıklar artarak devam etmiştir. MÖ 48’de Hunlar ikiye ayrılmışlardır. Zamanla iki devlette Çin hakimiyetine girmişlerdir. Çin hakimiyetini kabul etmeyen Hunların bir kısmı batıya doğru göç ederek Karadeniz’in kuzeyine gelmişlerdir.
Büyük Hun Devleti İmparatorları
Teoman M.Ö 220-209.
Mete M.Ö 209-174.
Lao-Şang M.Ö 174-160.
Kung-Sin M.Ö 160-126.
Iti-Sie M.Ö 126-114.
U-vey M.Ö 114-105.
Ousiuliu M.Ö 105-102.
Kiuliu-hou M.Ö 102-101.
Tçietiheu M.Ö 101-96.
Houloku M.Ö 96-85.
Houyenti M.Ö 85-68.
Hiuliukiu M.Ö 68-60.
Voyenkiu M.Ö 60-57.
Houhansie M.Ö 57-31.
Feoutchou M.Ö 31-20.
Seuhiaijo M.Ö 20-12.
Tcheyajo M.Ö 12-8.
Outchou M.Ö 8- M.S 13.
Ouloijou M.S 13-M.S 18.
Houthouulh M.S 18- M.S 46.
Pounou M.S 46- M.S 66.
Yeou-lieou M.S 66- M.S 87.
Yu-chukieu M.S 87-M.S 92.