Genleşme, genişleme anlamından gelir. Sıcaklığı artırılan bir cismin uzunluk ya da hacminin değişmesi olayıdır. Bu olay devam ederse genleşme sürekli olur. Tekrar belirtmek gerekirse, Sıcaklığın etkisi ile maddenin boyunda veya hacmindeki değişmeye genleşme denir. Isı enerjisi artan bir maddenin, molekülleri arasında kinetik enerji de artarak hareketliliğe sebep olur. Birbirinden uzaklaşan moleküller maddenin genişlemesine sebep olarak genleşmeyi meydana getirir.
Güneşten ısınan tren raylan genleşerek birkaç milimetre uzarlar. Bundan ötürü de, demiryolu döşerken iki ray arasında, sıcak havalarda genleşip uzayabilmesi için birkaç milimetrelik bir aralık bırakılır.
Genleşme katı ve sıvılarda da görülür. Katılarda genleşme üç şekildedir. Boyca, yüzeyce ve hacimce genleşme görülür. Sıvılarda genleşme ise katılardaki gibi incelemez. Sıvı genleşmesi hacme bağlıdır.
Katılarda genleşme, ısı enerjisi alan katı bir maddenin boyunda, yüzeyinde, hacminde olan genişlemedir. Bu genişleme genleşme katsayılarına bağlıdır. Genleşme katsayısı her maddeye göre değişir.
Boyca genleşme, maddenin ilk boyu, boyca genleşme katsayısı ve ilk – son sıcaklığın çarpılmasıyla oluşan değişim miktarıdır.
Yüzeyce genleşme, maddenin yüzey alanı, genleşme katsayısının iki katı, ve ilk – son sıcaklık değişiminin çarpılmasıyla oluşan değişim miktarıdır.
Hacimce genleşme, maddenin hacmi, genleşme katsayısının üç katı, ilk – son sıcaklık değişiminin çarpılmasıyla oluşan değişim miktarıdır.
Sıvılarda genleşme, madde miktarına ve madde hacmine bağlıdır. Bunların sıvıya özel bir katsayı ile çarptığımızda açığa çıkan değişimdir.
Genleşme katsayıları daha önceden belirlenmiş sabitlerdir. Bu nedenle sadece ilgili madde için kullanılması durumunda formülü bilip işlem yapmak, genleşmeyi ortaya çıkarır.
Genleşmeye Örnekler
– Topun sıcak havada şişmesi
– Kavanoz kapağının sıcak su içerisinde genleşerek açılması
– Yazın tren raylarının genleşerek uzaması (Rayların arasındaki boşlukların azalması)
– Termometre içindeki sıvının sıcak havada genleşerek yükselmesi
– Yazın otomobil lastiklerinin şişkin olması
– Sıcak havada balonun fazla şişerek patlaması
– Deodorant şişelerinin sıcakta patlaması
– Şimşek çakarken havanın genleşerek gök gürültüsünü oluşturması
– Sıcak hava balonunun içindeki ateş yandığında, balonun şişerek yükselmesi
– Sıcak havada gözlük camının düşmesi
Büzülme nedir?
Büzülme, maddelerin ısı vererek başka bir değişle soğumasıyla beraber boyutlarının küçülmesine denir. Diğer bir ifade ile, sıcaklığı artırılan bir cismin boy, yüzey ya da hacminin artmasına genleşme, sıcaklığı azalan cisimlerin boy, yüzey ya da hacimlerinin azalmasına büzülme denir.
Tekrar belirtmek gerekirse, maddenin boyunda veya hacmindeki küçülmeye büzülme denir. Madde ısı verdiğinde taneciklerin hareketi yavaşlar, daha az yer kaplar. Maddede büzülme gerçekleşir.
Büzülme örnekleri
– Topun soğuk havada havasının inmesi
– Kışın elektrik tellerinin kısalması
– Kavanoz kapağının soğuk ortamda sıkışması
– Kışın tren raylarının büzülmesi (Rayların arasındaki boşlukların artması)
– Termometre içindeki sıvının soğuk havada büzülerek aşağı inmesi
– Kışın elektrik lastiklerinin basıncının azalması
– Soğuk havada balonun basıncının azalması
– Sıcak hava balonunun içindeki ateş söndüğünde, balonun büzülerek alçalması
– Gözlük çerçevesinin soğuk havada büzülerek camı sıkıştırması