Biruni tam adı ile Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî, MS 973 yılında Batı Harezm’in başkenti Kas’ta (Ket) dünyaya gelmiş; astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih ve dinler tarihi alanlarında önemli eserler veren büyük bir bilim adamıdır.
Birûnî’nin yaşamı üstüne yeterli bilgi yoktur. Kendi yazdıklarından, babasını küçük yaşta yitirdiğini, annesinin onu odun toplayıp satarak büyüttüğünü öğreniyoruz. Harezmşahlar soyundan ünlü bir bilginin koruyuculuğu altında saraya giren Birûnî astronomi ve matematik öğrenimi gördü. Harezm sarayında çıkan kargaşalıklar sırasında bir süre İran’da kaldı, daha sonra da Sultan Kâbus bin Vaşmgir’in sarayına kabul edildi. Bu kargaşa döneminde, henüz 28 yaşındayken önemli bir yapıt olan el-Âsâru’l-Bâkiye’yi (“Geride Kalan Yüzyıllar”) tamamlayıp Sultan Kâbus’a sundu. Bu yapıtında Adem’den Nuh Tufanı’na kadarki olaylar dizisini tarihsel, toplumsal, dinsel bakımdan ele almış; Türkler’in, Yunanlılar’ın, Araplar’ın ve İranlılar’ın kullandıkları takvimler konusunda bilgi vermiştir.
Bütün dünyanın Ortaçağ’da yetişmiş en büyük bilginlerinden olan Biruni, 1003 (ya da 1009) yılında yeniden Harezm’e dönerek, bilginlere büyük olanaklar sağlayan Sultan Memun bin el-Memun’un sarayında İbn Sina, İbn Miskeveyh, Ebu Nasr gibi bilginlerle çalıştı. Bu donemde kendinden 10 yaş küçük plan İbn Sina ile ısı ve ışık iletimi, maddenin devinimi konularında verimli tartışmalar yaptı ve yapıtlarında bu tartışmaları açıkladı. Birûnî 1017’de Gazneli Mahmud’un Harezm ülkesini fethetmesinden sonra Gazne kentine yerleşti; gerek Gazneli Mahmud döneminde, gerek Gazneli Mahmud’un oğlu Mesud ve torunu Mevdud dönemlerinde büyük saygınlık görerek ömrünün son yıllarını burada geçirdi.
Birûnî’nin hangi ulustan olduğu kesin olarak bilinmiyorsa da şifalı otlar ve bazı ilaçlar konusunda bilgi veren Kitâbu’s-Saydane’nin (“Eczacılık Kitabı”) önsözüne yazdığı “ana dilim yetersiz, olduğundan bilim dili olan Arapça ve edebiyat dili olan Farsça’yı kullandım” cümlesinden yola çıkılarak Türk olduğu ileri sürülmüştür. Aynı zamanda bir şair ve düşünür olan bu büyük İslam bilgininin tarih, coğrafya, astronomi, fizik ve kimya dallarında birçok yapıtı vardır.
Nihâyâti’l-Emâkin (“Mekânların Sonları”) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye (yeryüzü düzlemini ölçme bilgisi) kadar bir dizi konudaki yazıların toplamından oluşmuştur.
Sultan Mesud’a sunduğu el-Kanurıü’l-Mesudî adlı en önemli astronomi yapıtında, dünya coğrafyası, enlem ve boylam hesapları, dünya çapının ölçümü, Güneş, Ay ve gezegenlerin devinim cetvelleri gibi araştırma ve çalışmalarını toplayan Birûnî, bilim tarihçilerine göre Kopernik’le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır. Batlamyus ve Aristo’nun kuramlarına karşı çıkarak dünyanın durağan değil, dönen bir kütle olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır.
Kitâbu’l-Camahir fi Marifeti’l-Cevahir (“Cevherlerin Özellikleri Üstüne”) adlı yapıtında minerallerin ve bazı değerli taşların özelliklerini tanıtmış, 23 katı ve 6 sıvı maddenin özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır.
Kimi araştırmacılara göre 113, kimi araştırmacılara göre de 180 yapıtı olduğu ileri sürülen Birûnî’nin ancak 27 yapıtı günümüze kalabilmiştir. Bilim ve felsefe alanındaki çalışma ve araştırmalarında büyük ölçüde İslam düşüncesinin etkisi altında kalmış olan Birûnî, evrenin “öncesiz” olmadığını, bir Tanrı’nın varlığına gereksinimi olduğunu ileri sürmüştür. Birûnî bu savı ile, evrenin “öncesiz” olduğu düşüncesini savunan İbn Sina’dan ayrılır. Batı’da “Aliboron” adıyla bilinen Birûnî’nin yapıtları birçok Batı diline çevrilmiştir. Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad Al-Birunī 1050 yılında vefat etmiştir.
Biruni Başlıca Eserleri
1) el-Âsârü’l-bâkıye ‘ani’l-kurûni’l-hâliye.
2) Tahdîdü nihâyâti’l-emâkin li-tashîhi mesâfâti’l-mesâkin.
3) et-Tefhîm fî evâili sınâ‘ati’t-tencîm.
4) Tahkîku mâ li’l-Hind min makûletin makbûletin fi’l- ‘akl ev merzûle.
5) el-Kânûnü’l-Mes‘ûdî.
6) el-Cemâhir fi’l-cevâhir.
7) es-Saydele fi’t- Tıb.
8) Kitâbu Batenceli’l-Hindî.
9) Kitâb fi’sti‘âbi’l-vücûhi’l-mümkine fî san‘a-ti’l-asturlâb.
10) Risâle fî Fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî.
11) Makâle fi’stihrâci’l-evtâr fi’d-dâ‘ire bi-havvâssı’l-hatti’l-münhanî fîhâ.
12) İfrâdü’l-makâl fî emri’l-ezlâl.
13) Makâle fî Hikâyeti Tarîkı’l-Hind Fi’stihrâci’l-‘umr.