Ahmed bin Tolun yani Ahmed’in babası Tolun; MS 20 Eylül 835 yılında Irak’ın Bağdat şehrinde dünyaya gelmiş Tolunoğulları Devleti’nin kurucusu Türk kökenli devlet adamıdır.
Babası Tolun, köle olarak girdiği Abbasi sarayında kısa zamanda dikkatleri üzerine çekti ve önemli mevkiler elde etti. Oğlu Ahmed’i küçük yaştan başlayarak dinsel ve askeri bilgilerle donattı. Halife el-Mustain’den yakın ilgi göndü. Ahmed, üvey babası Bayak-Beg’in Mısır valisi olması üzerine onunla birlikte Mısır’a gitti. Bayak-Beg onu yerine vekil bırakıp 868’de Fustat’a gitti. Ahmed önce askerlik ve maliye işlerinin yönetimini üzerine aldı. Halifeye yalnızca, belirli bir vergi ödüyordu. Halife Suriye’deki bir ayaklanmayı bastırmak üzere büyük ölçüde köle satın alması için ona yetki verdi. Giderek gücü artan Ahmed, Mısır’da ve halifelik sarayında kendi zararına çevrilen dolapları kısa sürede etkisiz bıraktı. Bunun üzerine halife İskenderiye ile Mısır-Suriye sınırlarının yönetimin de ona verdi (872). Suriye valisinin ölümü üzerine hiçbir zorlukla karşılaşmadan Suriye’yi de ele geçirdi. 879-880’den sonra bastırdığı paralarda Mısır ve Suriye hükümdarı unvanını kullanmaya başladı. Daha sonra halife el-Mutemit’in kardeşi Muvaffak ile araları açıldı. Muvaffak, onun yerine Mısır ve Suriye Valiliği’ne başkasını getirdiyse de yeni vali göreve başlamadığı için bu atama yalnız kâğıt üzerinde kaldı. Muvaffak, Ahmed ile başa çıkamayacağını anlayınca barış önerdiyse de, Ahmed çıktığı Suriye seferinde ansızın öldü (884).
Ahmed, Türklere ve Zencilere dayalı güçlü bir askeri örgüt kurdu. Ülke gelirlerinin Bağdat’a gönderilmesine son verdikten sonra halkın refah düzeyini yükseltmeye çalıştı. Kahire yakınlarındaki Fustat’ta yaptırdığı Tolunoğlu Camisi, sanat tarihi açısından önemli bir eserdir.
Tolunoğulları Devleti Hakkında Bilgi
Tolunoğulları; 868 ile 905 yılları Mısır’da hüküm süren Türk devletidir. Devletin kurucusu Tolunoğlu Ahmet’tir. Halife Mustain tahttan uzaklaştırılıp Vasıt Kenti’ne gönderildiği zaman yanına Ahmet bin Tolun’un verilmesini istedi. Müstain’in öldürülmesi için Bağdat’dan buyruk geldiyse de Ahmet dinlemedi. Mısır Valiliği’ne atanan Türk kökenli Emir Bayakbak, yerine Ahmet bin Tolun’u vekil olarak gönderdi. 868’de Fustat’a gelen ve yönetimi eline alan Ahmet bin Tolun Bayakbak’ın ölümünden sonra, etkinliğini iyice arttırdı. Mısır maliyesini düzelttiği için de, Bağdat’ta çok tutulan kişi oldu.
887 yılında Suriye’yi ele geçirdi. Halife Muvaffak’ın Zenc Ayaklanması ve Saffarilerle uğraşmasından yararlanarak Hama, Halep ve Humus kentleriyle bölgeyi ele geçirdi. Bağdat’da saltanat değişiklikleri sürüp giderken Ahmet bin Tolun Mısır’ın kaynaklarını eline topladı. Askeri durumunu güçlendirdi. Yeni halife Muvaffak ile aralarında çıkan anlaşmazlıklar yüzünden hilafet merkeziyle ilişkilerini kesti. Muvaffak da hutbelerde Ahmet bin Tolun’un lanetlenmesini buyurdu. Ahmet bin Tolun 883’te Kahire’de öldü.
Yerine oğu Humareveyh geçti. 20 yaşında bulunan Humareveyh, Halife Muvaffak ile mücadeleyi sürdürdü. Suriye’de bulunan Tolunlu Ordusu yenilgiye uğradı. Halife Muvaffak Suriye kentlerini ele geçirdi. Halife Muvaffak’ın oğlu Cafer el Mutazıt komutasındaki Abbasi Ordusu, Remle’de Humareveyh’i bozguna uğrattı. Humareveyh, yeni bir seferle Musul’a kadar uzanan bölgeyi ele geçirdi. Bir süre sonra Halife Muvaffak ile Humareveyh anlaştılar. Muvaffak’ tan sonra halifeliğe geçen Mutazıt, Humareveyh’in kızıyla evlendi ve iki devlet arasında sıcak ilişkiler başladı.
896’da Humarevyh, köleleri tarafından öldürüldü (12 Şubat 896). Yerine emirler tarafından küçük yaştaki Ceyş oturtuldu yönetimi emirler yürüttüler. Şam valisi ile sınır komutanlarından bazılarının ayaklanması üzerine, emirler Ceyş’i tahttan indirerek yerine 14 yaşındaki Ebu Musa Harun’u geçirdiler. Bundan sonraki yıllar ayaklanmalarla geçti, devlet zayıfladı. Öte yandan Bağdat Halifeliği askeri ve politik durumunu giderek güçlendirmeye başladı. Suriye’ye gönderilen Abbasi Ordusu’na birçok Tolunlu komutanı katıldı. Tinnis önlerinde Tolunlu Ordusu yenildi. Ebu Musa Harun da savaş alanında öldü. Yerine amcası Şeyban geçti. Tolunlu Ordusu Mısır’a döndü. Abbasi Donanması’nın Nil Irmağı’na girip Fusfat’a ilerledi. Komutan Muhammet bin Süleyman, Şeyban’a teslim olursa öldürülmeyeceğini ve Bağdat’a götürüleceğini söyledi. Şeyban yakınlarıyla birlikte Muhammet bin Süleyman’a teslim oldu. Böylece Mısır yeniden Abbasilerin bir eyaleti durumuna geldi.