Ahmet Muhtar Paşa; 1 Kasım 1839 yılında Bursa’da dünyaya gelmiş, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın Kafkasya cephesi komutanı, asker, gökbilimci, yazar, eğitimci ve devlet adamıdır. 1912 yılında kısa bir süreyle Osmanlı Devleti’nin sadrazamlığını da yapmıştır. Darüşşafaka Cemiyeti’nin kurucularındandır. Katırcıoğlu ailesinden Halil Efendi’nin oğludur.
Ahmed Muhtar’ın babası Katırcızade Hacı Halil Edhem Efendi 1845’te ölünce, Ahmet Muhtar’ı büyük babası Hacı İbrahim Edhem Ağa büyüttü. Ailesi Bursa’nın ünlü ipek tacirleriydiler. Bursa Askeri İdadisi’nden sonra Harbiye’yi ve birincilikle Erkan-ı Harbiye’yi bitirdi. İlk görevine Serdar-ı Ekrem Ömer Paşa’nın yanında kurmay yüzbaşı olarak başladı. Karadağ Savaşları’nda küçük bir birlikle Ostrak Geçidi’ni alarak üstün düşmana karşı bu geçidi savundu.
Bir süre Harbiye’de öğretmenlik yaptı. Binbaşı olunca (1864) Fırka-i İslâhiye’nin kurmay heyetine atanarak Kozan yöresine gitti.Kaymakamken Şehzade Yusuf İzzettin Efendi’nin hocalığına getirildi, şehzadeyle birlikte Sultan Abdülaziz’in Avrupa gezisine katıldı (1867). Miralay olunca (1869) Dâr-ı Şûra-yı Askerî üyeliğine getirildi. Mirliva rütbesindeyken Yemen’deki ayaklanmayı bastırmakla görevlendirildi. Burada elde ettiği başarılar üzerine rütbesi ferikliğe ve müşirliğe yükseltilerek vilayet yapılan Yemen’e vali ve komutan olarak atandı. Vilayet merkezi yaptığı Sana’da askeri tesisler ve okullar kurdurdu. Şumnu’daki İkinci Ordu müşirliğinden (1873) sonra Erzurum’a vali ve Dördüncü Ordu komutanı atandı (1874). Bosna-Hersek’teki ayaklanmaları bastırmakla görevlendirildi. Bu sırada başlayan Sırbistan Savaşı’ndaki başarıları üzerine Dördüncü Ordu müşirliğine atandı.
Bu sırada başlayan 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’na komuta etmek üzere Erzurum’a gitti. Rusları art arda yenilgiye uğrattı. Gedikler (25 Ağustos 1877) ve Yahniler (24 Ekim 1877) ve Hacıveli savaşlarında düşman kuvvetlerini bozguna uğrattıysa da İstanbul’dan istediği yardımı alamayınca Kars’ı ele geçiren (15 Kasım 1877) üstün Rus kuvvetleri karşısında Erzurum’a çekilmek zorunda kaldı. Kente saldıran Rusları geri püskürtmeyi başardıysa da takviye alamadığı için bu kez Bayburt’a çekildi. Bu tutumu üzerine İstanbul’a çağrıldı. Erzurum’da sayıca üstün Rus kuvvetlerine karşı gösterdiği savunma başarısı nedeniyle “Gazi” unvanıyla onurlandırıldı. Rusların Balkanlardan Trakya’ya ilerlemesi üzerine Çatalca savunma hattını kurmakla görevlendirildi. Ayastefanos (Yeşilköy) barış görüşmeleri üzerine başkomutanlıktan alınarak genelkurmay başkanlığına getirildi.
Değişik görevlerin ardından Mısır olağanüstü komiserliği ne getirildi (1892). ikinci Meşrutiyet’in ilanı üzerine İstanbul’a döndü (1908) ve yeni açılan Meclis-i Mebusan üyeliğine seçildi, bir yıl sonra da emekliye ayrıldı (1909). Mehmet Reşat’ın padişah olması üzerine geleneksel kutlamaları iletmek üzere İngiltere, Fransa ve İtalya’ya gönderildi. Trablusgarp Savaşı’nın başlaması üzerine sadrazamlığa getirildiyse de (22 Temmuz 1912) İttihat ve Terakki Partisi’nin karşı çıkması nedeniyle hiçbir iş yapamadan görevinden ayrıldı (29 Ekim 1912) ve ölümüne kadar siyasal saygınlığını yitirmiş olarak yaşadı.
Ahmet Muhtar Paşa, 21 Ocak 1919 yılında İstanbul’da 80 yaşında ölmüştür. Seksen yaşında İstanbul’da vefat eden Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Fatih Camii avlusunda toprağa verildi.
Ahmet Muhtar Paşa iyi bir asker olmasının yanı sıra gökbilim ve matematiğe olan merakı nedeniyle bu konularda eserler de yazdı.
Ahmet Muhtar Paşa 93 Harbi
Ahmet Muhtar Paşa başkomutanlık görevini üstlenmek üzere 16 Mart 1877 tarihinde deniz yoluyla Trabzon’a, oradan da 30 Mart 1877’de Erzurum’a ulaştı. 27 Nisan’da Rus birlikleri Doğubeyazıt’ı işgal ettiler. 17 Mayıs’ta Ardahan Rusların eline geçti. Ahmed Muhtar Paşa Erzurum’u savunmak için Zivin’de bir savunma hattı oluşturdu. Komuta ettiği ordular Ruslara karşı 25 Ağustos’ta Gedikler Muharebesi, 24 Ekim’de ise Yahniler Muharebesini kazandılar. Mareşal rütbesine yükseltildi ve Gazi ünvanını aldı.
Ancak Alacadağ Muharebesinde komuta ettiği Osmanlı ordusu yenilince, Ahmed Muhtar Paşa ordusuyla Erzurum’a çekildi. Ruslara karşı çok daha az bir asker gücüyle savaşmasına rağmen Aziziye Tabyası’nda Rusları defalarca geri püskürtmeyi başardı. İstanbul’dan asker desteği istemesine rağmen asker yardımı alamayınca Kafkas ordusunu Bayburt’a çekmeğe karar verdi.
Bu sırada Tuna Cephesindeki Rus ordularının İstanbul’a yaklaşması üzerine İstanbul’a çağrıldı ve Çatalca’da Ruslara karşı bir savunma hattı kurmakla görevlendirildi. Ruslarla Ayastefanos Antlaşması görüşmeleri başlayınca savunma hattı Bakırköy’e kadar çekti. Savaşın son günlerinde Erkan-ı Harbiye başkanlığına getirildi.
Ahmet Muhtar Paşa Eserleri
Güzide-i Tarih-i Osmani, Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, 1883.
Riyaz ül-Muhtar: Mirat-ül Mikat ve el-Edvar, Bulak Matbaası, 1885
İstimdad, Matbaa-ı Ceride-i Askeriye, 1887.
Islah-ül Takvim, Matbaat Muhammed Afnadi Mustafa, 1891.
La Réforme du Calendrier, E. J. Brill, 1893.
Muhteriat-ı Cediden Çapı Büyük Seri Ateşli Toplar, Mekteb-i Fünun-ı Harbiye Matbaası, 1893.
Dumansız Barutlar, Matbaa-yı Askeriye, 1894.
Tedris-i Lisan-i Ermeni, Matbaa-i Tigran Civelekyan, 1897.
Ayad-i Mefahir-i Milliye-i Osmaniyeden Osmanlılığın Avrupada tarz-i tesisi, yahut, Feth-i Celil-i Kostantiniye, Tahir Bey Matbaası, 1898.
Deniz ve Sahil Muharebelerinin, Karabet Matbaası, 1898.
Ahvalname-i Müellefat-i Askeriye-i Osmaniye, Tahir Matbaası, 1898.
Rehber-i Umran, Tahir Bey Matbaası, 1900.
Rehber-i Muzafferiyat-i Bahriye: yahut Deniz ve Sahil Muharebelerinin Vesait ve Kavaid Esasiyesi, Karabet Matbaası, 1900.
Hikmet-i Tefekkür, Mensur: Mecal-i Fikret, Manzum?, Mahmut Bey matbaası, 1902
Sen Gotardda Osmanlı Ordusu: 1073-75 Seferinin Vakayi-i Esasiyesi, Esfar-ı Osmaniye hatıraları, Kütüphane-i İslam ve Askeri, 1908.
Atabe-i Bülend Mertebe-i Hazret-i Hilafet Penahiye bir Arıza, Teşil-i Tıbaat Matbaa ve İdaresi, 1910.
Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Evveli, Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1912, Yeni Baskısı: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996,
Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sanisi, Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1912, Yeni Baskısı: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996,
Sene-i Maliyenin Hicri Sene-i Şemsiye ile İstibdaline Dair, Matbaa-i Ebüzziya, 1912.
Takvimü’s-sinin, 1915, Yeni Baskısı: Genel Kurmay Başkanlığı, Ankara, 1993.
İstimali Tekerrür Eden Takvim-i malı, Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekası, 1916.
Serair ül-Kur’an fi tekvin ve ifna ve iadet il-ekvan, Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1920
Serair ül-Kuran, Darülhilâfet ül-Aliye Evkaf-i Islamiye Matbaasi, 1920.