Ağlar gözden, sahte sözden kendini sakın
* Kendini acındıranlardan kork.
* Gözyaşı döküp ağlayan kişiler genellikle öfkeli ve dertli olur. Öfke ve kızgınlıkla o an ne yapacakları belli olmaz. Yalan sözler de bir zaman sonra ortaya çıkar, kişinin yalancı olduğu anlaşılır. Yalan söylediği için kişi inandırıcılığını yitirir, kendisine olan güven kaybolur. Bu bakımdan ağlayan kişilerden ve yalan söylemekten uzak durmak en iyisidir.
Yiğidin sözü, demirin kertiği
* Yiğit, mert kimseler sözlerinin eridirler. Onlar verdikleri sözden geri dönmezler, sözlerini inkâr da etmezler. Bu tıpkı bir demir üzerine açılmış çentik gibi meydandadır, kolay kolay yok olmaz.
* Dürüst ve mert kimse sözünden dönmez. Bu söz, demirin kertiği gibi sağlam, besbelli ortadadır; değişmez. Mert insan sözünden dönmez; ne pahasına olursa olsun sözünü yerine getirmeye çalışır. Demirin kertiği nasıl görülüyorsa, ortadaysa, yiğidin sözü de değişmez.
* Mert adam sözünden dönmez. Bu söz, demirin kertiği gibi besbelli ve ortadadır; değişmez.
Ahmağa yüz, abdala söz vermeye gelmez
* Ahmağa gereğinden çok ilgi gösterir, abdala gereğinden çok söz hakkı verirseniz sizi çok uğraştırır.
* Anlayışı kıt, beceriksiz, yüzsüz ve yılışık, çıkarcı kimselere gereksiz yere yakınlık gösterilmemelidir. Yoksa bu yakınlığı kötüye kullanabilir. Yerli yersiz karşınıza çıkıp sizi rahatsız ve huzursuz edebilir. Bu gibi kimselerle kurulacak ilişkilerde dikkatli olunmalıdır.
Adam olana bir söz yeter
* İyi yetişmiş, kişilikli, anlayışlı, duyarlı kişiler kendilerine söylenen sözü, ilk söylenişinde anlarlar ve sözün gereğini yerine getirirler. Bir sözü defalarca söyleten, söyleyeni zorlayan, çıkmaza sokan kimselerde ise, bir kavrayış noksanlığı, bir ahlâk eksikliği var sayılabilir.
* Kendisine bir şey yaptırmak istediğimiz, ya da bir öğüt verdiğimiz kimse anlayışlı bir kişi isebir kez söylemekle o işi yapar, öğüdü dinler. İstediğimizi yapmayıp bizi döne döne söylemek zorunda bırakan kimsenin insanlık niteliği eksiktir.
* Anlayışlı kişiler, kendilerine söylenen tek bir sözle, yapmaları gerekeni yapar, sözümüzü defalarca tekrar ettirmezler.
* Anlayışlı olmak, olayları gerçek anlamda kavrayıp yorumlamak, yapılması gerekeni kendiliğinden yapmak demektir. Başarı sağlamak da anlayışa bağlıdır. Kendisine söylenen bir tek söz üzerine yapılması gerekeni hemen yapmaya koyulan, bizim fazla söz söylememize yer bırakmayan kişiler, başarıya daha çabuk ulaşırlar. Ama anlayışı yetersiz olanlara ne kadar söz söylense de fayda etmez. Öyle kişilerin kırılacak gururları da olmaz.
Akıllı, sözünü akılsıza söyletir
* Başkası adına konuşmak, insanın başını derde sokar.
* Akıllı ve zeki insanlar, sıkıntılı bir durum hissettiklerinde; birilerini kırıcı ve rahatsız edici sözleri söylemekten kaçınırlar. Bu durumda diğer çok bilmiş kişiler, onun sözlerini dile getirirler, bu durum onların başını derse sokabilir. Başkası adına konuşmak, insanın başını her zaman derde sokar.
Acı söz insanı dininden tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır
* Onur kırıcı, sert, kötü sözler insanı öfkelendirir; sabrını taşırır, çileden çıkarır, hoş olmayan davranışlara sürükler. Bunun aksine yumuşak, tatlı, hoş sözler de öfkeli, geçimsiz, saldırgan insanları yatıştırabilir; zarar vermelerinin önüne geçip onları doğru yola sokabilir.
* Her şey güzel söz ile olur, acı söz ile hiçbir sonuç elde edilmez.
Atalar sözünü tutmayanı yabana atarlar
* Büyüklerinin sözünü tutmayıp onların gösterdikleri yoldan gitmeyenler toplum içinde ziyan olup giderler.
* Atalarımızın yaşam deneyimlerini yansıtan sözler, bizim dünya görüşümüzün oluşmasına katkı sağlayan yargılardır. Bu sözlere değer vermeyen, gelenekleri, görenekleri küçümseyen kişiler toplumda saygınlık kazanmazlar. Böyle kişilerle herkes ilişkisini keser.
Ağaç ucuna yel değer, güzel kişiye söz değer
* Güzel insanlar her yerde ilgi çekerler, her zaman onların sözü kabul edilir.
* Rüzgar, ağaç dallarının uç kısımlarına daha çok etki eder, zarar verir, çünkü bu dallar hassas ve dayanıksızdır. Bunun gibi dürüst, anlayışlı, iyi insanlar da çevrelerine karşı daha hassas ve duyarlı olurlar. Böyle kişilere gereksiz veya haksız yere söylenen en ufak söz, kırıcı ve üzücü olabilir.
Ardıcın közü olmaz, yalancının sözü olmaz
Ardıç ağacının ateşi çabuk geçer, kül olur; yalancının sözü de böyledir, ona da güvenilmez.
Tatsız aşa su neylesin, akılsız başa söz neylesin
İşe yaramayan nesneyi küçük çabalarla bir şeye benzetmek boş olduğu gibi aptal kişiyi de sözle akıllandırmak imkânsızdır.
Körün istediği bir göz, iki olursa ne söz
İstenilen şey fazlasıyla elde edildi.
Kötü söz insanı dininden çıkarır
Gönül alıcı, okşayıcı sözlerle karşımızdakinin inadı yenilebilir.
Sakalım yok ki sözüm dinlensin
Ancak yaşlı kimselerin söz ve öğütleri dinlenir.
Tatlı söz dinletir, tatsız söz esnetir
Güzel bir konuşmayı dinlemeyi herkes sever, sıkıcı bir konuşma dinlemek zorunda kalanlar, sıkıldıklarını belli etmekten kendilerini alamazlar.
Söz ağızdan çıkar
Mert olan kişi, sözünde durur; verdiği sözü yerine getirir.
Söz dediğin yaş deridir, nereye çekersen oraya gider
Bir sözü dinleyenler kimi zaman söyleyenin aklından geçirmediği bir anlamda anlayabilirler.
Söz gümüşse sükût altındır
Susmak bazen konuşmaktan daha iyi sonuç verir.
Söz sözü açar
Bir konu üzerinde konuşulurken ilgisi dolayısıyla söz başka bir konuya geçer, sohbet uzar, gider.
Söz var dağa çıkarır, söz var dağdan indirir
Sözün insanlar üzerinde etkisi büyüktür; yerinde söylenen sözler işlerin yoluna girmesini sağlar, ölçüsüz ve sert söylenen sözler ise karşıdakini öfkelendirir, söyleyenin öldürülmesine bile yol açabilir.
Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir
Sözün insanlar üzerinde etkisi büyüktür; yerinde söylenen sözler işlerin yoluna girmesini sağlar, ölçüsüz ve sert söylenen sözler ise karşıdakini öfkelendirir, söyleyenin öldürülmesine bile yol açabilir.
Sözü mü olur?
Üzerinde konuşacak kadar önemi yok.
Sözü söyle alana, kulağında kalana
Söylediklerin bir kulağından girip öbür kulağından çıkan kimseye nefes tüketme.
Tatlı söz can azığı, acı söz baş kazığı
Gönül alıcı, okşayıcı sözlerle karşımızdakinin inadı yenilebilir.
Su küçüğün, söz (sofra, yemek) büyüğün
* Temel bir ihtiyaç olan su önce küçüğe verilir, konuşmaya ise ilk önce büyükler başlar.
* Her şeyin bir sırası vardır; kişiler bu sıralamada yaşlarına, kültürlerine vb. özelliklerine göre yer alırlar.
Suyun sessizinden, insanın sözsüzünden korkmalı
Duygu ve düşüncelerini açığa vurmayan sessiz insan yavaş akan derin su gibi tehlikelidir.
Tarlada izi olmayanın harmanda sözü (yüzü) olmaz
Kendini işe vermeyenden, bir iş üretmeyenden hayır gelmez.
Ulu sözü dinlemeyen, uluyakalır
Büyüklerin verdiği her öğüt yaşadıkları veya tanık oldukları bir olaya dayanır, bir büyüğün kulak ardı ettiğimiz sözünün önemini, başımız derde girip sızlanmaya başladığımız zaman anlarız.
İyi insan sözünün üstüne gelir
* Yokluğunda kendisinden söz edilen kimse, konuşmanın üzerine gelirse o iyi insandır, denilir.
* Bulunmadığı ortamda kendisi ve iyilikleri söz konusu olan kişi, bu konuşmalar sırasında ortama gelirse, o iyi bir insandır diye söylenilir.
Büyük lokma ye büyük söz söyleme
* Başaramayacağın, sonuçlandıramayacağın bir konuda kesin sözler söyleme.
* İnsan çoklukla nefsine yenik düşer. Kendini pek çok konuda ön plana çıkarmak, ne kadar becerikli ve akıllı olduğunu belirtmek ister. Bu durum onun böbürlenmesine, “ben olsaydım öyle değil, böyle yapardım; şunu yapsaydı kötü duruma düşmezdi; ben asla onun yaptığı gibi kötü bir şey yapmam; o sözler de söylenir miydi?” gibi sözler sarf etmesine sebep olur ki, böyle bir tavır sergilemek son derece zararlıdır. Dünya ve insanlık hâli bu, öyle bir gün gelir ki, yerip kınadığımız kişinin başına gelenler bizim de başımıza gelebilir ve gülünç duruma düşebiliriz. Bu sebeple ağzımızdan çıkacak söze dikkat etmeli, büyük söz söylemekten kaçınmalıyız.
Karı koca bir sözle yakın, bir sözle uzaktır
* Bir kadınla bir erkek, birbirlerine bağlandıklarını bildiren bir sözle karı koca olurlar, böyle bir bağın kalmadığını bildiren bir sözle de yabancı olurlar.
* Evlilik yapan çiftler evliliklerini bir onaylama cümlesi ile gerçekleştirirler. Aynı şekilde ayrılıklarını onaylayan bir cümle ile de evliliklerini sonlandırıp, iki yabancı gibi olurlar.
Hak söz ağıdan acıdır
* Eksikleri, yanlışları, yolsuzlukları bütün çıplaklığıyla ortaya koyan ve eleştiren söz, bu işi yapanlara acı gelir.
* Dostlarımız eksikliklerimizi, kusurlarımızı, yanlışlıklarımızı yüzümüze karşı söylemekten çekinmezler. Bizi memnun etmek için değil doğruyu göstermek için konuşurlar. Amaçları bizi düzeltmek, acı da olsa gerçeği yüzümüze söylemektir. Bu bakımdan iyiliğimiz için söyledikleri sözlerden ötürü onlara kırılmamalıyız.
Kaş ile göz gerisi söz
Güzellik ve yakışıklılık her şeyden önce kaşlarda ve gözlerde olmalıdır. Göz ve kaşlar etkileyici olduktan sonra, vücudun diğer yerlerinin güzelliği pek önemli değildir.
Cahile söz anlatmak deveye hendek atlatmaktan zordur
* Ne kadar uğraşılırsa uğraşılsın deve hendekten atlatılamaz, cahile söz anlatmak bundan da zor bir şeydir.
* Cahil kişi, okuyup öğrenim görmemiş, bilgisiz ve deneyimsiz kimsedir. Bu bakımdan söylenen bir sözün ne maksatla söylendiğini, hangi anlama geldiğini anlamakta zorluk çeker. O ne biliyorsa, doğru onlardır. Ne kadar uğraşırsanız uğraşın kendi doğrularından başka bir doğru kabul etmez. Öyle de inatçıdır ki deve nasıl hendek atlamamak için direniyorsa, o da görüşünden vazgeçmemek için direnip durur.
Haklı söz, haksızı Bağdat’tan çevirir
* Doğru söz, yanlış yolda çok ilerlemiş kişiyi bile yola getirir.
* Gerçekliği şüphe götürmez doğru söz, yanlış yolda çok ilerlemiş de olsa kişiyi doğru yola getirir.
Çok söz yalansız çok para haramsız olmaz
* Bol kazancın içinde yasa dışı elde edilmiş para bulunduğu gibi çok konuşanın sözleri arasında da mutlaka yalan bulunur.
* İnsan gevezelik edip boş boş konuşmamalıdır. Çok konuşanın sözleri arasında muhtemelen yalan bulunur; haksız yollardan bol kazancın içinde yasadışı elde edilmiş para bulunduğu gibi. İnsan para hırsına kapılırsa haram, helal demeden kazanç için her yola yönelir.
Hayvan yularından insan sözünden tutulur
* Yularından tutulan hayvan başka yöne sapamadığı gibi insan da söylediği sözün dışına çıkamaz.
* Kişi bir söz vermişse söylediği o söz, kişiyi bağlar. Sözünde durmayana bir davranışta bulunursa kendisine verdiği söz hatırlatılır. Onun için söylediğinin dışına çıkamaz. Bu durum, yularından tutulduğu için başka yöne gidemeyen hayvanın durumuna benzer.
Kem söz, kalp akçe sahibinindir
* Kötü söz söyleyenindir.
* Kötü sözü kimse kabul etmediği gibi, sahte parayı da kimse kabul etmez. Kötü söz söyleyenin, geçmeyen para da onu kullananındır.
Doğru söz acıdır
* Eksikleri, yanlışları, yolsuzlukları bütün çıplaklığıyla ortaya koyan ve eleştiren söz, bu işi yapanlara acı gelir.
* Dostlarımız eksikliklerimizi, kusurlarımızı, yanlışlıklarımızı yüzümüze karşı söylemekten çekinmezler. Bizi memnun etmek için değil doğruyu göstermek için konuşurlar. Amaçları bizi düzeltmek, acı da olsa gerçeği yüzümüze söylemektir. Bu bakımdan iyiliğimiz için söyledikleri sözlerden ötürü onlara kırılmamalıyız.
İnsan sözünden hayvan yularından tutulur
* Yularından tutulan hayvan başka yöne sapamadığı gibi insan da söylediği sözün dışına çıkamaz.
* Kişi bir söz vermişse söylediği o söz, kişiyi bağlar. Sözünde durmayan bir davranışta bulunursa kendisine verdiği söz hatırlatılır. Onun için söylediğinin dışına çıkamaz. Bu durum, yularından tutulduğu için başka yöne gidemeyen hayvanın durumuna benzer.
Doğru söz yemin istemez
* Sözün doğruluğunda kuşku yoksa yemine gerek yoktur.
* Doğru ve mantıklı sözlere insanları inandırmak için yemin etmeye gerek yoktur. Yemin, yalan olduğu düşünülen sözün doğruluğuna inandırmak içindir.