Peygamber Efendimiz Hz Muhammed (sav)”in vefatından sonra Müslümanların lideri anlamında halife unvanı belirlenmiştir. Halife Hz Muhammed”in peygamberlik görevi dışında devlet işlerine ait olan görevlerini yapacak kişidir. İslam devletinin başkanıdir.
Hz Muhammed (sav) vefat etmeden önce halife ya da Müslümanların lideri olarak hiç kimseyi varis olarak göstermemiştir. Müslümanlar halifelerini seçim yoluyla belirlemişlerdir. Onun için bu döneme İslam tarihinde “Cumhuriyet Dönemi” de denilmektedir. Hülafa-i Raşidin dönemi olarak da bilinen bu dönemde sırasıyla seçimle Hz Ebubekir, Hz Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali halifelik görevinde bulunmuşlardır.
Hz Ebu Bekir Dönemi (632-634)
Peygamber Efendimiz Hz Muhammed (sav)’in vefatından sonra, Hz Ebubekir Halife seçilmiştir. Hz Ebubekir döneminde yalancı peygamberler ile mücadele edilmiş, peygamberlik iddiasında olanlar ortadan kaldırılmıştır. Zekat vermek istemeyenler ve dinden dönenler ile savaşlar yapılarak bunlar tekrar itaat altına alınmıştır. Suriye topraklarında Bizans ile 634 yılında yapılan Yermük Savaşında zafer kazanılmıştır. Bu savaş Suriye’nin ve diğer bölgelerin fethine kapı açmıştır. Hz Ebu Bekir döneminde Hz Muhammed’in (sav) ölümünden sonra Arabistan’da bozulan otorite tekrar sağlanarak merkezi otoriteyi güçlü tutulmaya çalışılmıştır.
Kur-an’ı Kerim kitap haline getirilmiştir. Hafızların savaşlarda şehit olması üzerine bir kurul oluşturularak ayetler belirli kurallara göre bir araya toplanıp kitap (Mushaf) haline getirilmiştir.
Hz Ömer dönemi (634-644)
İslam Alemi’nin ilk halifesi Hz Ebu Bekir’in vefatından sonra vasiyeti gereği Müslümanlar Hz Ömer’i halife seçmişlerdir. Hz Ömer döneminde fetih hareketleri artarak devam etmiştir.
Suriye’nin Fethi
İslam orduları altı ay süren kuşatmadan sonra Şam’ı fethetmişlerdir. Bunun üzerine 636 yılında Bizans ile gerçekleşen Ecnadeyn Savaşı ile Suriye’nin kalan toprakları da fethedilerek Suriye’nin fethi tamamlanmıştır.
Kudüs’ün Fethi
İslam orduları Filistin topraklarına ulaşarak Kudüs’ü kuşatmışlardır. Kudüs patriği 637 yılında Hz Ömer ile görüşerek şehri halifeye teslim etmiştir. Bölgede yaşayan insanlara inanç serbestliği tanınmıştır.
İran’ın Fethi
İran’da hüküm süren Sasaniler üzerine sefere çıkılmıştır. 634 yılında Köprü Savaşı’nda İslam orduları yenilmişlerdir. Daha sonra Sasaniler ile 636 yılında yapılan Kadisiye Savaşı ile Irak, Celula ve 642 Nihavend Savaşları ile İran fethedilmiştir.
İran’ın alınıp Sasani devletinin yıkılmasıyla Horasan bölgesine ulaşan Müslüman Araplar ile Türkler komşu olmuşlardır. İran’ı geçen Müslümanlar daha sonra kuzeye doğru seferler düzenleyerek Azerbaycan’ı ele geçirip Kafkaslara doğru ilerlemişlerdir.
Mısır’ın Fethi
Filistin’in fethinden sonra İslam orduları 640 ile 644 yılları arasında Mısır’ın fethini gerçekleştirmişlerdir. Kahire yakınlarına askeri seferlerde üs olarak kullanılmak amacıyla Fustat adı verilen ordugah şehri kurulmuştur.
Sınırları bu kadar çok genişleyen ülkeyi yönetmek amacıyla kurumsallaşma faaliyetlerine hız verilmiştir.
Hz Ömer döneminde yapılan teşkilatlanma çalışmaları;
1. Ülke idari birimlere ayrılarak eyaletlere valiler görevlendirilmiştir.
2. Devlet işlerinde halifeye yardımcı olmak ve devlet işlerinin görüşülmesi için divan örgütü oluşturulmuştur.
3. Adalet teşkilatlanmasına gidilerek mahkemeler kurulmuş, kadılar tayin edilmiştir.
4. Fetihlere devam etmek ve ülkeyi korumak amacıyla düzenli ordular ve askerlerin kalacağı ordugahlar kurulmuştur.
5. Beytü’l Mal adı verilen devlet hâzinesi oluşturularak, vergilerde düzenlemeler yapılmıştır.
6. Toprakları düzenleyen ve üretimi temel alan ikta sisteminin temelleri atılmıştır.
7. Hicri takvim oluşturularak, kullanılmaya başlanmıştır.
Hz Ömer döneminde farklı kültürlerin yaşadığı bölgeler ele geçirildiğinden İslam kültürü öncelikle Bizans ve Sasani kültüründen etkilenmeye başlamıştır. 644 yılında Hz Ömer vergi anlaşmazlığından dolayı şehit edilmiştir.
Hz Osman dönemi (644-656)
644 yılında Hz Ömer’in şehit edilmesinden sonra Müslümanlar tarafından Hz Osman halife seçilmiştir. Hz Osman döneminde fetih hareketlerine devam edilmiştir. 649 yılında Şam valisi Muaviye tarafından ilk İslam donanması kurularak Kıbrıs adası alınmıştır. 655 yılında Zatü’s Savari adı verilen deniz savaşında Bizans donanmasının yenilgiye uğratılmasıyla Müslümanlar ilk deniz zaferlerini kazanmışlardır. Tunus ve Libya alınmış, K. Afrika’nın yerli halkı arasında İslamiyet yayılmaya başlamıştır. Müslüman Araplar ile Türkler arasında ilk savaşlar bu dönemde yaşanmıştır. Horasan’a doğru ilerlemek isteyen Müslüman Arapları Hazar Türkleri durdurmuştur. Kuran-ı Kerim çoğaltılarak Mekke, Şam, Küfe, Basra ve Mısır gibi şehirlere gönderilmiştir.
Hz Osman döneminde Müslümanlar arasında iç karışıklıklar görülmeye başlandı. Bunun en önemli sebebi Emevi soyundan olanların devletin üst kademelerine getirilmeleri ve bu durumu diğer Müslümanların hoş karşılamamasıdır. Ayaklanmaların yaşandığı bu dönemlerde 656 yılında Hz Osman Kuran-ı Kerim okurken şehit edilmiştir.
Hz Ali dönemi (656-661)
Hz Osman”ın şehit edilmesi üzerine kargaşaların arttığı bir dönemde Hz Ali daha fazla olayların büyümemesi için halifelik teklifini kabul etmiştir. Fakat Emevi ailesi Hz Osman”ın katillerinin bulunması konusunda Hz Ali”nin bir şeyler yapmadığını bahane ederek Hz Ali”ye karşı tavır almışlardır.
Hz Ali döneminin önemli olayları şunlardır;
Deve Olayı (Cemel Vakası) 656
Müslümanlar arasında yaşanılan ilk ciddi iç çatışmadır. Hz Ali, Hz Osman”ı şehit eden suçluların bulunması için karışıklıkların biraz sona ermesi için yavaş davranmıştır. Bu duruma Hz Ayşe ve sahabeden bazıları karşı çıkmıştır. Hz Ayşe ile Hz Ali taraftarları arasında Küfe”de çatışma meydana gelmiştir. Çatışmalar daha çok Hz Ayşe”nin bindiği devenin etrafında geçtiği için Cemel Vakası olarak da bilinmektedir. Çatışmadan sonra Hz Ali tarafından devletin merkezi Medine”den Küfe”ye taşınmıştır.
Sıffin Savaşı 657
Müslümanlar arasındaki ilk iç savaştır. Şam valisi Muaviye, Hz Ali”nin halifeliğine karşı çıkarak kendi halifeliğini ilan etmiştir. Bunun üzerine iki taraf Sıffin bölgesinde karşı karşıya gelmişlerdir. Savaşı Hz Ali tarafı kazanmak üzereyken Muaviye askerlerine mızrakların uçlarına Kuran sayfaları taktırarak halifelik sorunun çözümü için hakem önerisinde bulunmuştur. Hz Ali bu durumun savaş hilesi olduğunu söylese de askerleri savaşa devam etmek istememişlerdir.
Hakem Olayı
Halifelik sorununun çözümü için yapılan görüşmeler sonrasında Hz Ali ve Muaviye dışında başka birinin halife olması kararlaştırıldı. İki tarafın hakemi de taraflarının halifeliğini kabul etmediklerini açıklayacaklardı. İlk olarak Hz Ali”nin hakemi Ebu Musa Hz Ali”yi görevden aldığını açıklamıştır. Daha sonra aynı açıklamayı yapması gereken Muaviye”nin hakemi Amr bin As hile yaparak halifeliğe Muaviye’yi getirdfiğini açıklamıştır. Hakem olayında da çözüm olmayınca Müslümanlar üçe ayrılmıştır. Muaviye’den yana olanlar, Hz Ali’den yana olanlar, Muaviye ve Hz Ali’ye karşı olanlar (Hariciler).
Hz Ali, Hariciler üzerine 659 yılında sefer düzenlemiş ve Nehruvan Savaşı ile Haricilerin bir kısmı ortadan kaldırılmıştır. Hariciler yaşanan olaylardan sorumlu tuttukları Hz Ali, Muaviye ve Amr Bin As’ı ortadan kaldırıp tekrar halife seçmeyi planladılar. Düzenlenen suikasttan Muaviye ve Amr Bin As kurtulurken Hz Ali 661 yılında şehit olmuştur. Hz Ali’nin şehit edilmesiyle Dört halife dönemi sona ermiştir.