TENZÎHÎ SIFATLAR
Cenab-ı Allah’ın her türlü noksanlıktan münezzeh olduğunu ve mahlukatına benzemekten beri olduğunu ifade eden itibarî sıfatlar. Bu sıfatlar, sıfat-ı sübûtiyye gibi hakiki, vücûdî ve Cenab-ı Hakk’ın zatıyla kaim manalar olmayıp O’nun noksanlıklardan münezzeh olduğunu ifade etmeye yarayan tabir ve kavramlardır. Tenzîhî sıfatlara, es-Sıfâtü’s-Selbiyye, es-Sıfâtü’t-Tenzîhiyye ve tenzihât da denilir .
Tenzîhî sıfatlar, Allah Teâlâ’dan, O’nun zatına lâyık olmayan ihtiyaç, hudûs, imkân ve başkasına benzemek gibi her türlü noksanlığı selbettiği, yani nefy edip kaldırdığı için es-Sıfâtü’s-Selbiyye diye de isimlendirilir.
Cenâb-ı Allah’ı noksanlıktan tenzih eden sıfatlar sayılamayacak kadar çoktur. Mütekellimîn, Kur’an-ı Kerîm’den istifade ederek bunları beş esasta toplamıştır.
1- Kıdem: Allah Teâlâ’nın varlığının başlangıcı olmaması, ezeli olması demektir. Onun hakkında kıdem ve ezeliyyet vâcib (zorunlu) ve bunun zıddı olan hudûs muhaldir.
2- Bekâ: Allah Teâlâ’nın varlığının ebedi ve devamlı olması ve sonu olmaması demektir. Kıdem ve Bekâ, vacib lizatihî ve vacibü’l-vucûd olan Allah’ın zorunlu özelliklerindendir. Fenâ ve yokluk, Allah Teâlâ hakkında muhaldir.
3- Muhâlefetun li’l-havâdis: Allah Teâlâ’nın zat ve sıfatlarında hiçbir şeye benzememesidir. Başka şeyler mümkün, varlıklarında muhtaç, hâdis ve fanidirler. Cenab-ı Hakk ise vacib lizatihî (zatından dolayı varlığı zorunlu) ihtiyaçsız, ezeli ve ebedîdir. Her şey O’na muhtaçtır. Yüce Allah mümkün olan varlıkların bütün özelliklerinden münezzehtir. Şöyle ki, Allah Teâlâ, cisim özelliği olan şekil ve suretlerden münezzehtir. Çünkü şekilli ve suretli olan şeyler nihayetlidir, hudutludur, ölçülebilir. Cenab-ı Allah ise mahdud ve muayyen olmadığı gibi sonlu da değildir. O’nun cinsi ve nev’i yoktur Allah Teâlâ, eşyanın özelliklerinden renk, koku, tad, sıcakIık, soğukluk, ıslaklık, kuruluk, sertlik, yumuşaklık, gevşeklik gibi keyfiyet ve vasıflarla vasıflanmaktan da münezzehtir. Bütün âlimler, O’nun hissî lezzetler, kin, hüzün, korku, sevinç ve bunların benzeri gibi nefsanî keyfiyetler ile de vasıflanmadığında ittifak etmişlerdir. Hulasâ, Allah Teâlâ’ya zatında benzeyen veya O’nun zatının yerini tutan hiçbir şey olmadığı gibi, O’nun sıfatlarını veya bunların bir kısmını taşıyan ve sıfatlarının yerini tutan hiçbir şey de yoktur: “O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O her şeyi işîtici ve görücüdür” (eş-Şûrâ, 42/33).
4- Kıyam bi zâtihî (Kıyâm bi-nefsihi): Cenab-ı Allah’ın, varlığında ve varlığının devamında hiçbir şeye, zamana ve mekâna muhtaç olmayarak zâtı ile kaim olması ve her türlü ihtiyaçtan münezzeh olması demektir. Şöyle ki, Cenab-ı Allah araz değildir.
Çünkü araz, renk, koku ve tad gibi bizatihi kaim olmayıp varlığında kendisini taşıyan bir cisme ve mekâna ihtiyaç duyandır. İhtiyaç ise hudûs ve imkân âlametidir. Araz bakî değildir. Cenab-ı Hakk ise vacibü’l-vücûd olup varlığında ihtiyaçsız, ezelî ve ebedidir. Allah, cisim olmadığı gibi cisimlerden bir cüz ve parça da değildir. Cisimler atomlardan mürekkeptir ve atomlarına muhtaçtır. Cisimler ve atomlar boşlukta yer tutarlar. Cenab-ı Bârî ise cüz ve atomlardan mürekkeb olmadığı gibi mekândan da münezzehtir. Yüce Allah eşyaya hülûl etmekten ve eşyanın içine nüfuz edip girmekten de münezzehtir. Çünkü bu takdirde Allah’ın zâtı, eşyanın mahiyeti ile birleşmiş olur. Allah vâcibtir. Eşya mümkündür. Vâcible mümkinin birleşmesi çelişik ve batıl olur. Başka bir açıdan Allah’ın başka bir şeyle birleşmesi de muhaldir. Çünkü birleşme halinde iki varlık baki kalırsa, Allah bir olduğu halde iki olur veya iki parça olur. Eğer ikisi de mahiyetlerini kaybederek yok olur ve başka bir şey ortaya çıkarsa, bu da muhaldir. Çünkü Allah’ın zat ve sıfatları değişmez. Biri yok olup diğeri bakî kalırsa, yine birleşmemişlerdir. Bakî olan yok olanla birleşmez. Allah’la âlemin bir olduğunu, yani Allah’tan başka âlem, ve âlemden başka Allah olmadığını iddia eden Pantheisme görüşü batıldır. Alem fanidir ve varlığında Allah’a muhtaçtır. Allah varlığında âleme muhtaç değildir. O zeval bulmayan bâkidir.
Yüce Allah bir yere girse, girdiği yer ve eşya ile sınırlanmış ve mekân tutmuş olur. Onun mekâna ihtiyacı yoktur. Zaman da böyledir. O’nun üzerinde zamanda cârî olmaz. Mekân ve zaman yokken O’nun yaratması ile meydana gelmişlerdir. O, zaman ve mekân üstüdür.
5- Vahdâniyet: Allah Teâla’nın, zat, sıfat ve fiillerinde bir ve tek olması; ortağı, benzeri olmaması demektir. Yani yüce Allah zât ve sıfatlarında tektir. Yegâne hâlık (yaratıcı) ve hakiki müessir O’dur. O’ndan başka ma’bûd, ibâdete lâyık olan başka bir zat ve nesne yoktur.
Kur’an-ı Kerîm’in bazı ayetleri ile bir kısım hadislerde Allah’ın tenzihî sıfatları ile uyuşmayan vech, yed, ayn, meci’ (gelmek) ve istivâ gibi (bkz. Sıfat-ı ilâhiyye) müteşabih bazı sözler vârid olmuştur. Haşeviyye (nasların sadece zahirine bağlananlar), müşebbihe ve mücessime’nin, bu ayet ve hadislerle istidlâl ederek Cenâb-ı Hakk’a, yön, cisimlik, organlar, şekil ve sûret isnâd etmeleri, duyularla hissedilmeyen ve müşahede edilemeyen Allah Teâlâ üzerine duyularla hissedilen eşyanın hükümlerini vermektir ki bunun batıllığı çok açıktır.
Selef-i sâlihîn, kat’i delillerle Yüce Allah’ın noksanlıklardan, hudûs, acz, ihtiyaç ve imkân alâmetlerinden münezzeh olduğunu ve O’nun hiçbir şekilde mahlûkatına benzemeyeceğini bildikleri için, bu müteşabih sıfatları, teşbihsiz, tecsimsiz, temsilsiz ve keyfiyetinin nasıl olduklarını Allah’a havale ederek kabul etmişler ve bunlar hakkında yanlış yoruma düşme korkusuyla te’vile gitmemişlerdir. Kelâmcıların müteahhirîni ise, câhillerini önlemek için bu haberî sıfatlar denilen muteşabih sözleri, O’nun tenzihi sıfatlarına uygun bir şekilde te’vil etmişlerdir. (Bkz. Sıfât-ı ilahiyye)
Muhiddin BAĞÇECİ